Ergens in de zomervakantie ben ik gegrepen. Door een interesse die er ineens was – en die niet weggaat. Een aanknopingspunt die mijn interesse in zowel kunst, als spiritualiteit als feminisme samenbrengt. Over hoe we die kunnen combineren, kunnen leren van vrouwelijke kunstenaars uit het verleden, en die lessen in kunnen zetten voor positieve verandering. En sindsdien komen er steeds meer aanknopingspunten bij. Want zo gaat met synchroniciteit.
Het aanknopingspunt? “The other side – a journey into Women, Art and the Spirit World”, geschreven door Jennifer Higgie. Dat boek kwam langs in een Instagramreel van Whitney Freya, een kunstenaar die anderen leert hoe je zelf een ‘Sacred Painting Practice’ opbouwt. Iets waar ik zelf, met toevalstekenen, ook mee bezig ben. Ik kocht het boek en wist al op de eerste pagina: dit ga ik onderzoeken.
Nu, drie maanden van heel veel hap snap lezen, veel verschillende kunstenaars bekijken, lezingen bijwonen, een schilderdriedaagse waarin intuïtief schilderen naar voorbeeld van een aantal vrouwelijke kunstenaars werd begeleid, heb ik helder waarom. Omdat ik geloof in de zachte veranderkracht van het individu op ‘het systeem’. Ik geloof dat individuele verandering bijdraagt aan collectieve verandering. En dat die verandering heel hard nodig is. Zowel voor jou als mens, als voor de maatschappij van mensen waarin je leeft.
Collectieve verandering leidt tot individuele verandering – en andersom
Het systeem, of het nu gaat over wonen, racisme of klimaat, is in crisis. Dat levert chaos en ongemak op. Vroeg of laat raken de schokken ons allemaal. Dus: hoe houd je balans? Zodat je bij kunt dragen aan een prettig leven voor jou – en voor wie je lief is – op een gezonde planeet?
Heel simpel: door klein te beginnen. Bij jezelf. Door eerlijk naar jezelf te kijken – ook naar de delen die je minder aanstaan. Je angsten. Je destructieve overlevingsstrategieën. Je innerlijke criticus. En door die te helen. Daarvoor is tijd nodig. Vertraging. Een stilte waarin je naar binnen kunt kijken.
Ik zoek die stilte op met toevalstekenen, oftewel: intuïtief tekenen. Een soort meditatie op papier waarmee je je afstemt op dat wat nog onzichtbaar is. En dat naar het papier brengt. Zodat je ernaar kunt kijken, die destructieve gewoontes en gedragingen. Er, letterlijk, afstand van kunt nemen.
Als het lukt die negatieve energie los te laten, krijg je een bak energie. Het leven wordt lichter. En vanuit die lichtheid en positieve energie kun je duurzaam bij dragen aan maatschappelijke verandering ten goede.
Emergent strategy
Met deze op zichzelf kleine acties en interacties, hoop ik bij te kunnen dragen aan emergent strategy, een term die ik leerde van adrienne maree brown, een Amerikaanse social justice facilitator, healer, doula en schrijver.
Emergent strategy is een strategie waarmee we complexe patronen en systemen – gericht op positieve verandering- ontwikkelen met relatief kleine acties en interacties. Zelf zegt zij daarover: “Emergence is the way complex systems and patterns arise out of a multiplicity of relatively simple interactions.”
Daarmee wijkt zij dus af van het heersende idee dat verandering alleen kan worden bewerkstelligd als je het groots aanpakt. Zo stelt zij ‘critical connections’ tegenover ‘critical mass’. De focus ligt op authentieke relaties, en op luisteren met al je zintuigen. Dat vraagt om een andere houding van het individu. Want hoe doe je dat: authentieke relaties aangaan en onderhouden. En hoe ‘luister je met al je zintuigen’?
Vergeten perspectieven: lessen uit een ontkend verleden
Duidelijk. En: hoe dan? Om met transitieprofessor Jan Rotmans te spreken: ‘Filosofen en kunstenaars zijn de seismografen van de tijdgeest: zij pogen beelden en woorden te geven aan het nieuwe tijdperk dat zij voorzien’. We kunnen dus leren van kunstenaars – juist ook kunstenaars uit het verleden.
Helaas zijn een heleboel van die lessen eeuwenlang buiten beeld gebleven. Simpelweg omdat ze van vrouwen kwamen, en vrouwelijke kunstenaars structureel buiten de kunstcanon zijn gehouden. En daar komt het feminisme om de hoek kijken.
Dat zorgt er namelijk voor dat vrouwelijke kunstenaars eindelijk wél voor vol worden aangezien. Worden gevierd in internationale tentoonstellingen, podcasts en kunstboeken. En: dat daardoor ‘vergeten’ vrouwelijke kunstenaars worden herontdekt – en worden bijgezet in de kunstcanon.
Dat betekent dat we kunnen putten uit veel meer perspectieven dan in het verleden vastgelegd door mannelijke kunstenaars. Met ieder herontdekt vrouwelijk oeuvre krijgen we informatie die ons kan helpen een andere toekomst te verbeelden. Oplossingen te verzinnen die voor iedereen werken.
Spiritualiteit in de kunst? Bah!
Terugkijken dus. Met name naar de stromingen die kunst zagen als een manier om dat wat onzichtbaar is, zichtbaar te maken.
Dat is niet makkelijk, want vrouwelijke kunstenaars werden stelselmatig buiten de kunstcanon gehouden. Bijvoorbeeld omdat hun werk ‘te spiritueel’ werd bevonden. Dat is extra wrang, omdat vrouwelijke kunstenaars juist in het spiritisme, spiritualiteit en esoterie ruimte vonden. Ruimte voor vrije expressie en verkenning van de geest. Iets waar vrouwen in het Westen in die tijd geen toegang toe hadden.
Een ‘hogere sensitiviteit’ – niet alleen maar een zegen
Vrouwen werd, als de emotionele wezens die wij blijkbaar zijn (insert eye roll) een ‘hogere sensitiviteit’ toegedicht, wat ons uitermate geschikt zou maken voor spiritueel werk. En dat was begin 20e eeuw enorm in zwang.
Het was immers een tijd waarin de ene na de andere ontdekking werd gedaan. Denk aan de telefoon, waarmee je woorden die op het ene continent werden uitgesproken op wonderbaarlijke wijze op een heel ander continent kon horen.
Het was ook een tijd waarin veel mensen dierbaren verloren in oorlogen; dierbaren waar ze geen afscheid van hadden kunnen nemen. Die ze graag nog eenmaal wilden spreken. En als je mensen vanaf de andere kant van de wereld kon spreken met behulp van een telefoon, waarom dan ook niet vanaf ’the other side’? Edison werkte daartoe zelfs aan een ‘spirit phone’.
Hoe geesten vrouwen bevrijdden
Else Alfelt, Full Moon, 1956
Die enorme interesse voor spiritualiteit zorgde ervoor dat vrouwen veel meer vrijheid kregen. Om te reizen en gelijkgestemden te ontmoeten, waardoor ze zich konden ontwikkelen. Om seances te houden, waardoor ze geld konden verdienen, waardoor ze niet afhankelijk waren van een echtgenoot. Waardoor ze hun tijd en energie konden besteden aan hun kunst, in plaats van aan het huishouden.
Tegelijkertijd zorgde die associatie met het spirituele er juist voor dat hun werk buiten de modernistische kunstcanon kwam te staan. Dat gold met name voor vrouwelijke kunstenaars; een interesse in het spirituele belette bijvoorbeeld niet dat mannen als Mondriaan, Kupka, Kandinsky en Malevich beroemd werden.
Lang verhaal kort?
Henry Ford Hospital, 1932, Frida Kahlo
Ideeën, inzichten, ervaringen en geleerde lessen – die hoop ik te putten uit het werk van vrouwelijke en non-binaire, soms ook niet-westerse kunstenaars uit de 20e eeuw. Kunstenaars als Hilma af Klint, die zichzelf als medium van hogere wezens zag (channeling). Claude Cajun (een fotograaf, pronouns: they/them) die het queer leven begin 20e eeuw op de kaart zette.
Leonora Carrington, die zich met bevriende kunstenaars Meret Oppenheim en Leonor Fini verzette tegen het misogyne Surrealistische manifest van Andre Breton, en gender-rollen bleef bevragen. De Mexicaanse Frieda Kahlo, die o.a. taboe-onderwerpen als abortus opvoerde in schilderijen, etc.
Ik richt me daarbij voornamelijk op stromingen als Dada en surrealisme, die uit het (collectieve) onbewuste (o.a. oiv van Freud en Jung) tapten. En COBRA, waar vrouwelijke Else Affelt ‘zo direct en spontaan mogelijk schilderden’, om heel bewust de controle tijdens het schildersproces te willen verliezen. Ik hoop uit hun werk te putten andere lessen te kunnen halen dan die we tot nu toe uit het werk van witte, mannelijke kunstenaars hebben geput.
Want hoe zou die toekomst eruit zou kunnen zien? Een toekomst, niet gebaseerd op eindeloze groei, maar op iets anders? Liefde bijvoorbeeld – voor jezelf (en hoe logisch is het dan nog om werk en consumeren centraal te zetten in je leven?), de ander (in welke relatie je je ook met hen bevind) en de wereld om je heen (met al haar pracht, praal en problemen).
Heb je een soortgelijke interesse?
Neem dan graag contact met me op! Of kom langs op een zaterdagochtend in ZIEL, voor een sessie mediteren op papier.
PS: Hier vind je de lijst met boeken, podcast etc waarmee ik me informeer 🙂
